نگاهى به سازندگی‌هاى اخلاقى و عرفانى رمضان شاید هیچ فرصتى براى یک محاسبه همه جانبه و خانه‏تکانى اساسى و بازنگرى در خود و جامعه، مناسبتر از «ماه رمضان» نباشد. در شب‌ها و روزهاى این ماه خدایى، هم مجالى براى بازپرورى روح و جان است، هم فرصتى براى رسیدگى به محرومان و مستمندان و همدردى با دردمندان، هم موقعیّتى براى تقرّب به خدا و تقویت روحیّه معنوى و از خود رها شدن و به خدا پیوستن. از رمضان چه انتظارى است؟! و از روزه‏داران چه انتظارى؟ یکى از تکالیفمان در این ماه، رسیدگى به «خود» است، گشودن حسابى براى «محاسبه نفس»، رسیدگى به نیک و بدها، خیر و شرّها، ثواب‌ها و عصیان‌ها و حسنات و سیّئات خویش. «توبه»، راهى است، گشوده پیش پاى خاکیانِ گناه‏آلود، تا جان خویش را به پاکى برسانند و افلاکى شوند و رضاى خداى توبه‏پذیر را فراهم آورند، پنجره‏اى است باز شده به رویمان، جهت نگاه کردن به آستان مغفرتِ خداى غفّار. راستى ... از کجا مى‏توان میزان «خلوص» و «بندگى» را شناخت؟ عبادت‌ها و تهذیب‌هاى این ماه، وسیله‏اى براى «خودشناسى» و «خداخواهى» است. شب‌هاى «قدر»، اوجِ این معرفت متعالى و فیض سرشار الهى است، تا چه کس بهره گیرد، و چه کس تهیدست از این ضیافتخانه باز گردد! بانوى بزرگوار اسلام، حضرت زهرا سلام الله علیها فرمود: «یک روزه‏دار، از روزه‏اش چه بهره‏اى مى‏برد و به چه کارش مى‏آید، اگر زبان و گوش و چشم و اندامش را «نگهبان» نباشد؟» جلوه دیگر رمضان، در ارتباط با «مردم» است. کسى غمخوارى رنجدیدگان محروم را دارد که رنج و حرمان را بشناسد و گرسنگى و نیاز را لمس کرده باشد. در روایات، از جمله حکمت‌هاى روزه، این به شمار آمده که با چشیدن رنج گرسنگى و تشنگى، به یاد گرسنگان بیفتیم، تا ثروتمندان به مستمندان ترّحم کنند و مرّفهان برخوردار، به یاد محرومان نیازمند بیفتند. روزه‏دار، زکات بدنش را مى‏پردازد، درد گرسنگان را حس مى‏کند، با نیازمندان همدردى و همدلى دارد، اگر در طول سال، معناى «گرسنگى» را نمى‏داند، به برکت روزه، این مفهوم برایش عینیّت مى‏یابد و اگر توفیق یابد و شیطان بگذارد وحرص و آز امان دهد، به فقرا و بینوایان اطعام و افطارى مى‏دهد، غذاى گرم به خانواده‏هاى بى‏بضاعت، اما آبرومند مى‏فرستد و لبخند شادى بر چهره کودکان چشم‏انتظار تفقّد و دلجویى مى‏نشاند ... که اگر توفیق الهى نباشد، از این خدمت به همنوع، محروم مى‏ماند. رمضان به خانه‏ها «بهار» مى‏آورد ... بهار معنویت و صفا. سحرخیزى براى سحرى‏ خوردن و مناجات و نیّت روزه و نماز صبح اول وقت، از برکات این ماه است. گرم شدن کانون مساجد و محافل دینى و اتصال قوی‌تر «خانه ـ مسجد» و انس بیشتر کودکان و جوانان با خانه خدا و نماز جماعت، برکت دیگرى است. آهنگ قرآن و دعا، خانه‏ها را نورانى مى‏کند. رابطه عاطفى میان اعضاى خانواده، بر محور «بندگى خدا» تقویت مى‏شود. «صله رحم»، افزایش مى‏یابد و دل‌ها به هم نزدیک‌تر مى‏گردد. راستى که شب‌ها «دعاى افتتاح»، سحرها «دعاى ابوحمزه»، در مساجد دعاهاى هر روزه ماه، در شب‌هاى قدر، مراسم احیاء و غلغله جمعیت در مساجد و حرم‌ها و مصلاها، اینها همه موجى از رحمت و ابرى از کرامت را بر سر مؤمنان، سایه‏افکن مى‏سازد. چه دل‌هایى که از ریب و ریا پاک مى‏شود، چه دست‌هایى که به جیب فتوت مى‏رود، تا گرهى از کار دردمندى بگشاید و غمى از چهره خانواده‏اى بزداید، چه حنجره‏هاى داودى، که به تلاوت وحى خدا مترنّم مى‏شوند، چه وارستگی‌ها و توبه‏ها و پاک ‏شدن‌هایى که محصول سبز و ماندگار «موسم رمضان» است، چه اخلاق‌هایى که در سایه مواعظ گویندگان، به صلاح مى‏گراید. چرا رمضان را «آینه»اى نسازیم، براى تماشاى سیماى اخلاق و چهره باطن خویش؟ و کلاسى که درس آن «خودسازى» است، متن آن «دعا» و «نماز»، و قبولى آن «توبه» و توفیق ترک گناه و بهسازى اخلاق در خانه و مدرسه و اداره و بازار و محل کار! اگر چنین شد، مى‏توان روز فطر را «عید» گرفت. «عید فطر»، نمره قبولى در دوره آموزشى «شهراللّه‏» است. عید فطر، عید توفیق در عبودیت و معرفت و تهذیب نفس و دور شدن از رذائل و نزدیک شدن به فضایل است. عید «ذکر خدا» و «یاد نیازمندان»، عید «کفّ نفس» و کنترل خواسته‏ها و مهار تمنیّات، کیست که راضى شود میوه‏اى از باغ رمضان نچیده، گام از این بوستان بیرون نهد؟ وقتى سپاهى بر دشمن پیروز مى‏شود، شیپور پیروزى مى‏زنند. غلبه بر «خصم درون» نیز، شادى دارد. عید فطر، جشن عبودیّت است. خوشا آنان که اعمالشان مرضىّ نظر «مولا» مى‏شود و به تفرّجى در دامنه‏هاى روح‏پرور ملکوتى که در این ماه، به زمینیان هدیه مى‏شود پرداخته، دامن دامن مغفرت و رحمت گرد مى‏آورند. رمضان نیز مى‏گذرد و با همه خجستگى و مبارکى‏اش به پایان مى‏رسد. گروهى به شب‏زنده‏دارى و تهجّد و «یارب یارب» شب‌ها و سحرگاهان انس مى‏گیرند، عده‏اى با دست‌هایى گشوده از نیاز و دل‌هایى لرزان از خوف و خشیت الهى، چشم امید به غفرانِ خداى غفار مى‏دوزند، جمعى هم در کاستن از لغزش‌ها و سبک کردن بار گناهان مى‏پردازند، کسانى از این یک ماه، براى یازده ماه دیگر توشه سلوک و نیروى عمل صالح برمى‏گیرند.