عید فطر یکى از دو عید بزرگ در سنت اسلامى است که درباره آن احادیث و روایات بی شمار وارد شده است . مسلمانان روزه دار که ماه رمضان را به روزه دارى به پا داشته و از خوردن و آشامیدن و بسیارى از کار هاى مباح دیگر امتناع ورزیده اند ، اکنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند مى طلبند ، اجر و پاداشى که خود خداوند به آنان وعده داده است .
اعمال شب و روز عید فطر
شب اول از جمله لیالى شریفه است و در فضلت و ثواب عبادت و احیاى آن حادیث‏ بسیار وارد شده است و روایت ‏شده است که آن شب کمتر از شب قدر نیست و از براى آن چند عملیست :
اول : غسل است در وقتی که غروب کرد آفتاب .
دوم : احیاء آن شب به نماز و دعاء و استغفار و سؤال از حق تعالى به بیتوته در مسجد .
سوم : آنکه بخواند در عقب نماز مغرب و عشا و نماز صبح و عقب نماز عید الله اکبر الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر الله اکبر و لله الحمد الحمد الله على ما هدینا و له الشکر على ما اولینا .
چهارم : آنکه چون نماز مغرب و نافله آن را خواند دست ها را به سوى آسمان بلند کند و بگوید :
یا ذا المن و الطول یا ذا الجود یا مصطفى محمد و ناصره صل على محمد و آل محمد و اغفرلى کل ذنب احصیته و هو عندک فى کتاب مبین
پس به سجده برود و صد مرتبه در سجده بگوید : اتوب الى الله
پس هر حاجت که دارد از حق تعالى بخواهد که انشاء الله برآورده خواهد شد . و در روایت ‏شیخ است که بعد از نماز مغرب به سجده رود و بگوید :
یاذا الحول یا ذا الطول یا مصطفیا محمدا و ناصره صل على محمد و آل محمد و اغفرلى کل ذنب اذنبته و نسیته انا و هو عندک فى کتاب مبین
پس صد مرتبه بگوید : اتوب الى الله .
پنجم : زیارت کند امام حسین علیه السلام را که فضیلت‏ بسیار دارد و زیارت مخصوصه این شب در باب زیارات بیاید انشاء الله .
ششم : ده مرتبه بگوید ذکر یا دائم الفضل را که در اعمال شب جمعه گذشت .
هفتم : بجا آورد ده رکعت نمازى که در شب آخر ماه رمضان گذشت .
هشتم : بجا آورد دو رکعت نماز در رکعت اول بعد از حمد هزار مرتبه توحید و در دوم یک مرتبه بخواند و بعد از سلام سر بسجده گذارد و صد مرتبه بگوید : اتوب الى الله
پس بگوید :
یا ذا المن و الجود یا ذا المن و الطول یا مصطفى محمد صلى الله علیه و اله صلى على محمد و اله و افعل بى کذا و کذا
و بجاى آن حاجات خود را بطلبد و روایت است که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام این دو رکعت را باین یفیت‏ بجا مى ‏آورد پس سر از سجده بر مى ‏داشت و می فرمود : بحق آن خداوندى که جانم بدست قدرت اوست هرکه این نماز را بکند هر حاجت از خدا بطلبد البته عطا کند و اگر بعدد ریگ هاى بیابان گناه داشته باشد خدا بیامرزد .
و در روایت دیگر بجاى هزار مرتبه توحید صد مرتبه وارد شده لکن نماز را بعد از نماز مغرب و نافله آن باید به جا آورد و شیخ و سید بعد از این نماز این دعاء را نقل کرده‏اند :
" یا الله یا الله یا الله یا رحمن یا رحیم یا الله یا ملک یا الله یا قدوس یا الله یا سلام یا الله یا مؤمن یا الله یا مهیمن یا الله یا عزیز یا الله یا جبار یا الله یا متکبر یا الله یا خالق یا الله یا بارئ یا الله یا مصور یا الله یا عالم یا الله یا عظیم یا الله یا علیم یا الله یا کریم یا الله یا حلیم یا الله یا حکیم یا الله یا سمیع یا الله یا بصیر یا الله یا قریب یا الله یا مجیب یا الله یا جواد یا الله یا ماجد یا الله یا ملى یا الله یا وفى یا الله یا مولى یا الله یا قاضى یا الله یا سریع یا الله یا شدید یا الله یا رؤف یا الله یا رقیب یا لله یا مجید یا الله یا حفیظ یا الله یا محیط یا الله یا سید السادات یا الله یا اول یا لله یا اخر یا الله یا ظاهر یا الله یا باطن یا الله یا فاخر یا الله یا قاهر یا الله رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا ودود یا الله یا نور یا الله یا رافع یا الله یا مانع یا الله یا دافع یا الله یا فاتح یا الله یا نفاح یا الله یا جلیل یا الله یا جمیل یا الله یا شهید یا الله یا شاهد یا الله یا مغیث‏یا الله یا حبیب با الله یا فاطر یا الله یا مطهر یا الله یا ملک یا الله یا مقتدر یا الله یا قابض یا الله یا باسط یا الله یا محیى یا الله یا ممیت‏یا الله یا باعث‏یا الله یا وارث یا الله یا معطى یا الله یا مفضل یا الله یا منعم یا الله یا حق یا الله یا مبین یا الله یا طیب یا الله یا محسن یا الله یا مجمل یا الله یا مبدئ یا الله یا معید یا الله یا بارئ یا الله با بدیع یا الله یا هادى یا الله یا کافى یا الله یا شافى یا الله یا على یا الله یا عظیم یا الله یا حنان یا الله یا منان یا الله یا ذا الطول یا الله یا متعالى یا الله یا عدل یا الله یا ذا المعارج یا مالله یا صادق یا الله یا صدوق یا الله یا دیان یا الله یا باقى یا الله یا واقى یا الله یا ذا الجلال یا الله یا ذا الاکرام یا الله یا محمود یا الله یا معبود یا الله یا صانع یا الله یا معین یا الله یا مکون یا الله یا فعال یا الله یا لطیف یا الله یا غفور یا الله یا شکور یا الله یا نور یا الله یا قدیر یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله یا رباه یا الله اسئلک ان تصلى على محمد و ال محمد و تمن على برضاک و تعفو عنى بحلمک و توسع على من رزقک الحلال الطیب من حیث احتسب و من حیث لا احتسب فانى عبدک لیس لى احد سواک و لا احد اسئله غیرک یا ارحم الراحمین ما شاء الله لا قوه الا بالله العلى العظیم . "
پس به سجده مى ‏روى و می گوئى :
" یا الله یا الله یا الله یا رب یا رب یا رب یا منزل البرکات بک تنزل کل حاجه اسئلک بکل اسم فى مخزون الغیب عندک و الاسماء المشهوراه عندک المکتوبه على سرادق عرشک ان تصلى على محمد و ال محمد و ان تقبل منى شهر رمضان و تکتبنى من الوافدین الى بیتک الحرام و تصفح لى عن الذنوب العظام و تستخرج لى رب کنوزک یا رحمن . "
نهم : چهارده رکعت نماز بخواند در هر رکعتى حمد و آیه الکرسى و سه مرتبه قل هو الله احد تا براى او باشد بهر رکعتى ثواب عبادت چهل سال و عبادت هر که روزه گرفته و نماز خوانده در آن ماه .
دهم : شیخ در مصباح فرموده که در آخر شب غسل کن و بنشین در جاى نماز خود تا طلوع فجر .
روز اول روز عید است و اعمال آن چند چیز است :
اول : آنکه بخوانى بعد از نماز صبح و نماز عید آن تکبیراتى را که در شش بعد از نماز فریضه مى ‏خواندى .
دوم : آنکه بخوانى بعد از نماز صبح دعائى را که سید روایت کرده
اللهم انى توجهت الیک بمحمد امامى
و شیخ این دعا را بعد از نماز عید ذکر فرموده .
سوم : بیرون کردن زکات فطره است از هر سرى صاعى پیش از نماز عید به تفصیلى که در کتب فقهیه است . و بدانکه زکات فطره واجب مؤکد است و شرط قبولى روزه ماه رمضان و سبب حفظ تا سال دیگر است و حق تعالى آنرا مقدم بر نماز ذکر فرموده در این آیه شریفه قد افلح من تزکى و ذکر اسم ربه فصلى .
چهارم : غسل است و بهتر آنست که اگر ممکن شود از نهر غسل کنى و وقت آن بعد از طلوع فجر است تا زمان به جا آوردن نماز عید چنانچه شیخ فرموده و در جزء روایتى است که غسل را در زیر سقفى بکن و چون خواستى غسل کنى بگو :
اللهم ایمانا بک و تصدیقا بکتابک و اتباع سنه نبیک محمد صلى الله علیه و اله
پس بسم الله بگو و غسل کن و چون از غسل فارغ شدى بگو :
اللهم اجعله کفاره لذنوبى و طهر دینى اللهم اذهب عنى الدنس .
پنجم : پوشیدن جامه نیکو و بکار بردن بوى خوش و رفتن به صحرا در غیر مکه براى نماز کردن در زیر آسمان .
ششم : پیش از نماز عید در اول روز افطار کنى و بهتر آنست که به خرما یا به شیرینى باشد و شیخ مفید فرموده : مستحب است تناول کردن مقدار کمى از تربت ‏سید الشهداء علیه السلام که شفاء است از براى هر دردى .
هفتم : آنکه چون مهیا شدى از براى رفتن به نماز عید بیرون نروى مگر بعد از طلوع آفتاب و آنکه بخوانى دعا هائى را که سید در اقبال نقل کرده از جمله از ابو حمزه ثمالى روایت کرده از حضرت امام محمد باقر علیه السلام که فرمود :
بخوان در عید فطر و قربان و جمعه وقتی که مهیا شدى به جهت ‏بیرون رفتن به نماز این دعا را :
" اللهم من تهیا فى هذا الیوم او تعبا او اعد و استعد لوفاده الى مخلوق رجاء رفده و نوافله و فواضله و عطایاه فان الیک یا سیدى تهیئتى و تعبئتى و اعدادى و استعدادى رجاء رفدک و جوائزک و نوافلک و فواضلک و فضائلک و عطایاک و قد غدوت الى عید من اعیاد امه نبیک محمد صلوات الله علیه و على اله و لم افد الیک الیوم بعمل صالح اثق به قدمته و لا توجهت‏بمخلوق املته و لکن اتیتک خاضعا مقرا بذنوبى و اسائتى الى نفسى فیا عظیم یا عظیم یا عظیم اغفرلى العظیم من ذنوبى فانه لا یغفر الذنوب العظام الا انت‏یا لا اله الا انت‏یا ارحم الراحمین . "
هشتم : خواندن نماز عید است و آن دو رکعت است در رکعت اول حمد و سوره اعلى بخواند و بعد از قرائت پنج تکبیر بگوید و بعد از هر تکبیرى این قنوت را بخواند :
" اللهم اهل الکبریاء و العظمه و اهل الجود و الجبروت و اهل العفو و الرحمه و اهل التقوى و المغفره اسئلک بحق هذا الیوم الذى جعلته للمسلمین عیدا و لمحمد صلى الله علیه و اله ذخرا و مزیدا ان تصلى على محمد و ال محمد و ان تدخلنى فى کل خیر ادخلت فیه محمدا و ال محمد و ان تخرجنى من کل سوء اخرجت منه محمدا و ال محمد صلواتک علیه و علیهم اللهم انى اسئلک خیر ما سئلک عبادک الصالحون و اعوذ بک مما استعاذ منه عبادک الصالحون "
پس تکبیر ششم بگوید و به رکوع رود و بعد از رکوع و سجود برخیزد به رکعت دوم و بعد از حمد سوره و الشمس بخواند پس چهار تکبیر بگوید و بعد از هر تکبیرى آن قنوت را بخواند و چون فارغ شد تکبیر پنجم گوید و به رکوع رود پس نماز را تمام کند و بعد از سلام تسبیح زهرا علیها السلام بفرستد و بعد از نماز عید دعا هاى بسیار وارد شده است و شاید بهترین آنها دعاى چهل و ششم صحیفه کامله باشد . و مستحب است که نماز عید در زیر آسمان و بر روى زمین بدون فرش و بوریا واقع شود و آنکه برگردد از مصلى از غیر آن راهی که رفته بود و دعا کند از براى برادران دینى خود به قبولى اعمال .
نهم : زیارت کند امام حسین علیه السلام را .
دهم : بخواند دعاى ندبه را که بعد از این بیاید انشاء الله تعالى . و سید بن طاوى فرموده : که چون از دعا فارغ شود بسجده رود و بگوید :
" اعوذ بک من نار حرها لا یطفى و جدیدها لا یبلى و عطشانها لا یروى . "
پس بگذارد گونه راست را و بگوید : " الهى لا تقلب وجهى فى النار بعد سجودى و تعفیرى لک بغیر من منى علیک بل لک المن على . "
پس بگذارد گونه چپ را بگوید : " ارحم من اساء و اقترف و استکان و اعترف . "
پس برگردد بحالت ‏سجده و بگوید : " ان کنت‏ بئس العبد فانت نعم الرب عظم الذنب من عبدک فلیحسن العفو من عندک یا کریم . "
پس بگوید " العفو العفو " صد مرتبه . آنگاه سید فرموده : " و لا تقطع یومک هذا باللعب و الاهمال و انت لا تعلم ا مردود ام مقبول الاعمال فان رجوت القبول فقابل ذلک بالشکر الجمیل و ان خفت الرد فکن اسیر الحزن الطویل . "
نکاتى درباره عید فطر
امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه عید فطر مى فرماید : ? الا و ان المضمار الیوم و السباق غدا الا و ان السبقه الجنه و الغایه النار ? .
دنیا محل مسابقه است و آخرت زمان اجر گرفتن ، بهشت جایزه برندگان این مسابقه و جهنم جزاى بازندگان است . در روایتى از فرزند گرامیش چنین آمده است :
 مر الحسن علیه السلام فى یوم فطر بقوم یلعبون و یضحکون فوقف على رؤوسهم ، فقال : ان الله جعل شهر رمضان مضمارا لخلقه، فیستبقون فیه بطاعته الى مرضاته، فسبق قوم ففازوا، و قصر آخرون فخابوا ، فالعجب کل العجب من ضاحک لاعب فی الیوم الذی یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون و ایم الله لو کشف الغطاء لعلموا ان المحسن مشغول باحسانه و المسى ء مشغول باسائته. ثم مضى ? .
در این حدیث، امام حسن علیه السلام انجام اعمال عبادى در ماه مبارک رمضان را ، تشبیه به مسابقه بین افراد نموده اند و عید فطر را زمان اخذ جوایز برندگان آن مى دانند .
وجوب زکات فطره و شرایط آن
پس از پایان یافتن ماه مبارک رمضان ؛ یعنى در شب عید فطر ، افرادى که داراى شرایط باشند ، باید زکاتى بپردازند که مقدار و موارد مصرف آن خواهد آمد . این زکات به نام زکات فطره خوانده مى شود .
افرادى که در شب عید فطر داراى این شرایط باشند زکات فطره بر آنها واجب است :
1- بالغ باشد .
2- عاقل باشد .
3- بنده کسى نباشد .
4- فقیر نباشد .
فردى که داراى شرایط فوق باشد باید زکات خود و کسانى که در مغرب شب عید فطر نان خور او هستند را بپردازد ، کوچک باشند یا بزرگ ، مسلمان باشند یا کافر ، خرج آنان بر او واجب باشد یا نه ، در شهر خود او باشند یا در شهر دیگر ( یعنى حتى اگر فرزند او که نان خور اوست به مسافرت رفته باشد باید زکات او را بدهد ) و همچنین مهمانى که با رضایت او پیش از غروب شب عید فطر وارد خانه اش شده باشد ، باید زکات او را بدهد .
مقدار زکات فطره : هر نفرى یک صاع که تقریباً 3 کیلو است .
جنس زکات فطره : گندم یا جو یا خرما یا کشمش یا برنج یا ذرت و مانند اینها .
وقت وجوب زکات فطره : شب عید فطر .
وقت پرداخت زکات فطره : از شب عید تا ظهر روز عید فطر و بهتر آن است که در روز عید بدهد و اگر نماز عید مى خواند بنابر احتیاط واجب قبل از نماز عید بپردازد .
مصرف زکات فطره : همان مصرف زکات مال است ، گر چه احتیاط مستحب آن است که فقط به فقراى مؤمن و اطفان آنها و به مساکین بدهد .
احکام زکات فطره
1- کسى که مخارج سال خود و اهل و عیالش را ندارد و کسبى هم ندارد که بتواند مخارج سال خود و اهل و عیالش را تأمین کند فقیر است و دادن زکات فطره بر او واجب نیست .
2- فطره مهمانى که پیش از غروب شب عید فطر ، بدون رضایت صاحبخانه وارد مى شود در صورتى که نان خور او حساب شود ، واجب است و همچنین است فطره کسى که انسان را مجبور کرده اند که خرجى او را بدهد .
3- فطره مهمانى که بعد از غروب شب عید فطر وارد مى شود ، بر صاحبخانه واجب نیست ، اگر چه پیش از غروب او را دعوت کرده باشد و در خانه او هم افطار کند .
4- کسى که دیگرى باید فطره او را بدهد واجب نیست فطره خود را بدهد .
5- اگر فطره انسان بر کسى واجب باشد و او فطره را ندهد بر خودش واجب نمى شود .
6- کسى که سید نیست نمى تواند به سید فطره بدهد ، حتى اگر سیدى نان خور او باشد نمى تواند فطره او را به سید دیگر بدهد .