به مناسبت روز امور تربیتی و تربیت اسلامی

اصول تربیت از منظر امام علی علیه السلام

اگر تربیت بر اصولی محکم پایه گذارى شود ، نتیجه ی آن مطلوب تر و سریع تر عاید مى شود. در این مقاله به 4 اصل و در مقاله ی بعد به چند اصل دیگر اشاره می کنیم که به کارگیرى آنها هنگام تربیت ، زمینه ی پذیرش بهتر را فراهم مى سازد .

 والدین و مربیان عزیز با ما همراه باشید و به امید اینکه با به کار گیری این اصول در تربیت نسل آینده موفق تر باشید:

1- اصل اعتدال

رفتارها و عملکردهاى تربیتى ، در صورتى به ما کمک مى رساند که تابع اعتدال باشد. تربیت خردمندانه ، تربیتى است که مبتنى بر حفظ اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط در همه امور باشد. چنانچه حضرت علی علیه السلام مى فرمایند:

لاترى الجاهل الا مفرطا اءو مفرطا ؛ (1)

نادان را نبینى جز این که کارى را از اندازه فراتر کشاند و یا بدان جا که باید نرساند.

البته در تربیت اندازه شناختن ، امرى دشوار است و جز با خردورزى در تربیت ، نمى توان اندازه ها را دریافت .

 حضرت على علیه السلام مى فرمایند:

خیر الاءعمال اعتدال الرجاء و الخوف  (2)

بهترین کارها، اعتدال امید و بیم است .

در این که راه اعتدال ستوده است ، جاى هیچ شک و شبهه اى نیست . حضرت مى فرمایند:

من اءخذ القصد حمدوا الئه طرقه و بشروه بالنجاه ، و من اءخذ یمینا و شمالا ذموا الئه الطریق و حذروه من الهلکه  (3)

آن که راه میانه راپیش گیرد ، ستایشش کنند و به نجات مژده اش دهند. آن که راه راست یا چپ را پیش گیرد ، روش وى را زشت شمارند و از تباهى بر حذرش دارند.

سیرت و سنت ائمه اطهار علیه السلام بر اعتدال بود چنان که امام على علیه السلام درباره این راه و رسم مى فرمایند:

طریقتنا القصد ؛ (4)

راه و روش ما، میانه روى است .

2- اصل تدرج و تمکن 

هر حرکت تربیتى باید با توجه به اختلاف استعدادها و نیازها و به صورت تدریجى و مرحله به مرحله بر اساس توانایى ها صورت پذیرد.

حضرت امیر علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر چنین آموزش داده اند: ایاک و العجله بالاءمور قبل اءوانها، اءو التساقط فیها عند امکانها، اءو اللجاجه فیها اذا تنکرت اءو الوهن عنها اذا ستوضحت ، فضع کل اءمر موضعه و اءوقع کل عمل موقعه ؛ (5)

بپرهیز از شتابزدگى در کارهایى که وقت انجام دادنشان نرسیده است و از اهمالگرى در کارهایى که وقت انجام دادنشان فرارسیده است و از لجاجت کردن در امورى که مبهم است و از سستى نمودن در کارها ، آن هنگام که راه عمل روشن شده است ، پس هر دو چیز رادر جاى آن بدار و هر کارى را به هنگام آن بگزار.

3- اصل تسهیل 

منظور این است که اقدامات تربیتى باید امورى آسان و میسر باشد و ازفرد تکالیف سخت و طاقت فرسا نخواهیم و خواسته هاى ما طورى باشد که آن فرد با میل و رغبت آن را انجام دهد. آنان که با مسامحه عمل مى کنند بیشترین نتیجه را مى گیرند.

حضرت على علیه السلام خود بر این عمل تربیتى پاى مى فشردند و در هدایت انسان ها از آن بهره مى گرفتند و مى فرمودند:

ان الله سبحانه و تعالى ، یحب السهل النفس ، السمح الخلیفه القریب الاءمر  (6)

همانا خداى - پاک و بلند مرتبه - شخص ملایم طبع ، آسان گیر و گشاده دست را دوست دارد.

فطرت آدمى از خشونت و سخت گیرى بیزار است و هیچ چیز چون سهولت و ملایمت در تربیت کارساز نیست . حضرت در نامه اى به حارث همدانى نوشته اند:

و اکظم الغیظ، و تجاوز عند المقدره ، واحلم عند الغضب ، واصفح مع الدوله تکن لک العاقبه (7)

خشم خود را فرو بر و به وقت توانایى ، هنگام خشم ، در بردبارى بکوش و به هنگام قدرت ، چشم پوشى کن تا عاقبت از آن تو باشد.

4- اصل تربیت عقلانى 

رسالت پیام آوران الهى در جهت شکوفایى استعدادها و تربیت عقلانى بوده است ، آن ها سعى داشته اند عقل ها را بالنده و انسان ها را به حکمت آراسته سازند.

در این تربیت ، قواى آدمى تسلیم خرد شده و به واسطه ی عقل اداره مى شود. عقل ، محور امور قرار مى گیرد و هوا و هوس از انسان رخت برمى بندد. حضرت على علیه السلام در ستایش این شیوه مى فرمایند:

استرشد العقل ، و خالف الهوى تنجع  (8)

راه راست را از عقل بخواه و با هوا مخالفت نما تا کامیاب شوى .

پی نوشت ها :

1- نهج البلاغه ، حکمت 70.

2- غررالحکم ، ج 1، ص 355.

3- نهج البلاغه ، کلام 222.

4- شرح غرر الحکم ، ج 4، ص 254.

5- نهج البلاغه ، نامه 53.

6- همان ، ج 2، ص 513.

7- نهج البلاغه ، نامه 69.

8- همان ، ج 2، ص 184.

منبع : برگرفته از کتاب "سلوک علوى (راهبردهاى امام على علیه السلام  در تربیت فرزندان ) "      

نویسنده : سید حسین اسحاقى